არტურ შოპენჰაუერის ფილოსოფიის ბირთვი, შეიძლება ითქვას, რომ მთლიანადაა გადმოცემული მისი მთავარი ნაშრომის პირველივე ტომში და ამ აღნიშვნას იგი თავადაც ეთანხმებოდა. დროითი მონაკვეთი პირველი ტომის გამოცემიდან (1819) მეორე ტომამდე (1844) 25 წელია. ამ დროის მანძილზე ახალგაზრდა ფილოსოფოსის მიერ პირველად გადმოცემული ჩარჩო სისტემისა მეტად გამოკვეთილ ფორმებს იძენს, ცალკეული ნაწილები სხვადასხვა ნაშრომებში მეტი სიზუსტით მუშავდება, ფართოვდება ავტორის ცოდნა როგორც მისი თანამედროვე მეცნიერებების მიმართ, ასევე აღმოსავლური რელიგიურ-ფილოსოფიური მსოფლმხედველობების მიმართ, რაც მის ფილოსოფიაზე დიდ გავლენას ახდენს. მეორე ტომი კი მართებულად სათაურდება, როგორც „განვრცობანი/შევსებანი“ პირველი ნაწილისა. ეს განვრცობანი ძირითადად მოიცავს პირველ ტომში გადმოცემული იდეების შევსებებს, გამყარებებს უამრავი მაგალითით სხვადასხვა სფეროებიდან მეცნიერებებისა – ზოოლოგიიდან, ანთროპოლოგიიდან, ეთნოლოგიიდან და სხვ. წიგნის სტრუქტურაც პირდაპირ იმეორებს პირველი ტომის ოთხ ნაწილიან დაყოფას: შემეცნების თეორიად, მეტაფიზიკად, ესთეტიკად და ეთიკად. ეს ოთხივე ნაწილი ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია და უერთიერთგამომდინარეობს, ასევე კავშირშია მისი ფილოსოფიის ძირითად პრინციპთან: „მთელი ჩემი ფილოსოფია შეიძლება ერთი სიტყვით ასე შეჯამდეს: სამყარო არის ნების თვითშემეცნება“ (HN I, Notiz 662)..

რაზე მიგვითითებს ეს წინადადება? ამით, ერთი მხრივ, ვლინდება შოპენჰაუერის ფილოსოფიის კავშირი და ადგილი დასავლურ ფილოსოფიურ ტრადიციაში, როგორც მისი კანონიერი წარმომადგენლისა და, მეორე მხრივ, როგორც სრულიად ორიგინალური წარმომადგენლისა. მკითხველი, რომელიც ამ ტრადიციას იცნობს, აქ ძალზე ნაცნობ წყობას შეიცნობს დებულებისა, სადაც, ერთი შეხედვით, მხოლოდ ერთი ცნებაა ჩანაცვლებული, მაგრამ ეს ჩანაცვლება ანიჭებს სწორედ შოპენჰაუერს საკუთარ ორიგინალურ ადგილს. შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული, მეტადრე მისტიკურ გამოცდილებებში, სამყარო გაიგებოდა, როგორც ვლენა და თვითშემეცნება ღმერთისა. შემმეცნებელი სუბიექტი საკუთარ თავში შეიცნობდა ღმერთს, რაც, მეორე მხრივ, ასევე ნიშნავდა ღმერთის მიერ საკუთარი თავის შემეცნებას. ფილოსოფიურ ენაზე მოთარგმნილი ეს კონცეპტი, ყველაზე უკეთ უკვე ჰეგელთან გამოჩნდება: სამყარო, როგორც აბსოლუტური გონის თვითშემეცნება. მიუხედავად ფორმის ხსენებული მსგავსებისა, ჩვენ ვხედავთ, რომ შოპენჰაუერთან არსობრივად სხვა რამესთან გვაქვს საქმე – სამყაროს სუბსტანცია არც თეოლოგიური ღმერთია და არც ჰეგელის აბსოლუტური გონი, არამედ სრულიად ირაციონალური, ბრმა ნება. ეს არსობრივად ცვლის სამყაროს წაკითხვის სურათს – აღარ არსებობს რაიმე წარმმართველი, არც ცენტრი, არც ღირებულებათა სისტემა, რომელიც სამყაროს ასეთ ცენტრს დაეფუძნებოდა და შესაბამისად – არც მიზანი. ტელეოლოგია ამგვარ ხედვაში სრულიად უკუგდებულია. მაგრამ ეს უკუგდება, თუ ცნებათა არჩევა სამყაროს სუბსტანციად, არაა კონკრეტული ფილოსოფოსის გემოვნების საკითხი. ერთი მხრივ, როგორც ამას ნიცშე მართებულად უწოდებს, ეს ზოგადევროპული მონაპოვარის გამოხატულებაა, გამო­ხატულებაა ღმერთისგარეშე ყოფიერების წინაშე მყოფობისა. მეორე მხრივ, ესაა გამოცდილება, რომელიც ფილოსოფოსის, როგორც შემმეცნებელი სუბიექტის, წინაშე იჩენს თავს: „ჩემი ფილოსოფია არაა დასკვნები იმის შესახებ, თუ რა არის გამოცდილების მიღმა, იგი მხოლოდ იმის ახსნაა, თუ რა არის მოცემული გარე და შინაგან გამოცდილებაში.“ ამ დაკვირვებას, როგორც ემპირიულ გარეგან რეალობაზე, ისე შინაგანზე, იმანენტურზე, რუდიგერ საფრანსკი მართებულად უწოდებს „ყოფიერების ჰერმენევტიკას“ (R. Safranski, Schopenhauer und die wilden Jahre der Philosophie, Carl Hanser Verlag, München/Wien, 2010: 306) ხსენებული ჰერმენევტიკა კი, განსხვავებით საბუნებისმეტყველო ანალიტიკისაგან, სრულებით სხვა სახის საკითხს აყენებს თავად ამ ყოფიერების რაობისა და ღირებულების შესახებ – რა ფასი აქვს ასეთ ყოფიერებას, ამგვარ სამყაროს, რომელიც მხოლოდ ბრმა ნების ობიექტივაციას წარმოადგენს, ინდივიდისათვის? ამაზე პასუხი კი შოპენჰაუერის ფილოსოფიისა ცალსახად არაა ოპტიმისტური – არავითარი ფასი არა აქვს და არც გამართლება. ადამიანი სჯობდა საერთოდ არ დაბადებულიყო. შოპენჰაუერისვე ენით რომ ვთქვათ, ცხოვრება იმგვარი საქმეა, რომელიც საკუთარ ხარჯებსაც კი ვერ ფარავს. აი აქ მივადექით მნიშვნელოვან საკითხს შოპენჰაუერის „საფირმო“ პესიმიზმისა, რომელიც აუცილებლად საჭიროებს მცირე განმარტებას.

როგორღაც ხდება ხოლმე ისე, რომ კონკრეტული ფილოსოფიის მიმართ არსებული მცდარი შეხედულებები დროთა განმავლობაში არავითარ ცვლილებას არ განიცდის. ეს არ არის ხვედრი მხოლოდ შოპენჰაუერის ფილოსოფიისა, თუმცა ალბათ ობიექტურად უნდა აღინიშნოს, რომ სხვათაგან განსხვავებით, რომელთა ჩამოთვლაც შორს წაგვიყვანს და ალბათ მკითხველი თავადვე გაიხსენებს, სულ მცირე, რამდენიმე ავტორს, რომელთაც მკაცრად მიუჩენენ ხოლმე ადგილს ე.წ. არააკადემიური ფილოსოფიის განყოფილებაში, შოპენჰაუერთან მიმართებით მსგავსი მიდგომა განსაკუთრებით უმართებულო და უსამართლოა. არააკედემიურ ფილოსოფიაში აქ როდი გულისხმობენ იმ ფილოსოფოსებს და ფილოსოფიებს, რომლებიც ფილოსოფიურ კათედრაზე არ აღმოცენებულან, ან მასთან ახლოსაც კი არ ჩაუვლიათ, არამედ გულისხმობენ არააკადემიურობას, როგორც არასერიოზულობას, როგორც არატრადიციულობას, „არაფილოსოფიურობას“, ერთგვარ ცუდბრძნობას, სუბიექტურად ნაფერ ბელეტრისტიკას. ეს ყოველივე კათედრის ფილოსოფოსებში მუდამ იწვევდა ხოლმე ამრეზილობასა და უგულვებელყოფას. იქ, სადაც კონკრეტული ფილოსოფია მყარად ვერ იდგა ფეხზე, უგულვებელყოფა მისთვის ნიშნავდა განაჩენს. ხოლო, მეორე მხრივ, თუკი ფილოსოფია მაინც შესძლებდა ხოლმე პოპულარობის მოპოვებას, კაბინეტის ფილოსოფია ხსენებულ მეორე ხერხს მიმართავდა – გარკვეული ნიშის მიჩენას მისთვის, რომელიც მას „ნამდვილი“ ფილოსოფიის არედან კი გააძევებდა, მაგრამ უტოვებდა არსებობის უფლებას, როგორც ერთგვარი ახირებული, სუბიექტური მსოფლმეხდველობისა. ჩვენ ვერ ვიტყვით, რომ აკადემიური ფილოსოფია თავის ამ განაჩენში მუდამ ცდებოდა ხოლმე. შესაძლოა, ხშირად მართალიც კი იყო, მაგრამ არა ამ შემთხვევაში. შოპენჰაუერთან მიმართებით ჯერ პირველი გზა იყო ნაცადი, ხოლო მას შემდეგ, რაც მეცხრამეტე საუკუნის სამოციანი წლებიდან მან თანდათან დაიწყო პოპულარობის მოპოვება, უფრო მეტად არაფილოსოფიურ წრეებში, აკადემიურმა ფილოსოფიამ მეორე ხერხს მიმართა – შოპენჰაუერის ფილოსოფიას მიეჩინა ნიშა არასერიოზული, სუბიექტური, ავადმყოფური პესიმიზმისა. ედუარდ ფონ ჰარტმანი, თავის საგულისხმო ნაშრომში პესიმიზმის შესახებ, აღნიშნავს, რომ შოპენჰაუერის ფილოსოფიის მზარდი ცნობადობის მეშვეობით „გილდიის“ ფილოსოფია პირველად შეხვდა პესიმიზმს, როგორც ცოცხალ ძალას, მაგრამ იგი არ მიუღიათ სერიოზულად და თავს იმით იმშვიდებდნენ, რომ საქმე ჰქონდათ „დილეტანტი ახირებულის პათოლოგიურ ინტერესთან~ ყოველგვარი ავადმყოფურის მიმართ (Eduard von Hartmann, Pessimismus: Zur Geschichte und Begründung, 1891, preface to the first edition, p. XII). ნიშანდობლივია, რომ სწორედ ამგვარი ზედაპირული შეფასება პესიმიზმისა და შოპენჰაუერის ფილოსოფიისა იქცა სწორედ, ერთი მხრივ, მიზეზად დღემდე არსებული ამრეზილობისა აკადემიური ფილოსოფიის მხრიდან, მეორე მხრივ კი მიზეზად მისი პოპულარობისა არააკადემიურ და გნებავთ, არაფილოსოფიურ წრეებში. ცხადია, ყველას, ვისაც ერთხელ მაინც გაუვლია ფიქრად, და ასეთი ალბათ ბევრია, რომ ცხოვრება მართლაც ტანჯვაა და მას არავითარი საზრისი არ გააჩნია, მიიჩნევს, რომ შოპენჰაუერის ფილოსოფიაში არის რაღაც ჭეშმარიტი, რაღაც ზოგადადამიანური. მაგრამ, თუკი ჩვენ დავთანხმდებით, რომ საქმე გვაქვს უბრალო შავნაღვლიანობის რომანტიზებასთან, გარკვეული სუბიექტური განცდების განზოგადებასთან და ამგვარი ფსიქოლოგიზმისაგან ფილოსოფიის გამოდნობის ცდასთან, მაშინ უნდა ვაღიაროთ, რომ „გილდიელები“ ყოველთვის მართლები ყოფილან და სულაც არ გვქონია საქმე იმასთან, რასაც მართლაც შეიძლება ეწოდოს ფილოსოფია. ეს კი ასე არ არის, რამდენადაც შოპენჰაუერის პესიმიზმს გააჩნია ფილოსოფიური საფუძვლები. აი აქ, ჩვენ ვადგებით თავად პრობლემის გააზრებას პესიმიზმისა. რა არის პესიმიზმი? გავიხსენოთ, რომ შოპენჰაუერის პესიმიზმი ლაიბნიცის ოპტიმიზმთან წინააღმდეგობაში ამგვარად ფორმულირდება, ჩვენ ვცხოვრობთ არა ყოველ შესაძლო სამყაროთაგან საუკეთესოში, როგორც ამას ლაიბნიცი აღნიშნავდა, არამედ ყველაზე უარესში. ამაზე უარესი, უბრალოდ, ფიზიკურად ვერ შეძლებდა არსებობას. ჩვენ თვალწინ გვაქვს ის მინიმუმი, რაც აუცილებელია სამყაროს არსებობისათვის, ფუნქციონირებისათვის. თავისთავად, ლაიბნიცისეული ოპტიმიზმი ისევე არაა სახე ფსიქოლოგიზმისა, სამყაროთი და ცხოვრებით გამოწვეული სუქბიექტური გალაღებისა, როგორც შოპენჰაუერის პესიმიზმი არაა სუბიექტური შავნაღვლიანობის გამოვლინება. არამედ ესაა რწმენა, რომ სამყაროს გააჩნია გონიერი შემოქმედი, გონივრული განვითარება და მოწყობა. რაციონალისტურ ოპტიმიზმში, შემდგომ, გონიერი შემოქმედის იდეა კი უკუგდებულია, მაგრამ მის ადგილს ანაცვლებს რწმენა, ადამიანური გონების საშუალებით ყოველივე საუკეთესოსაკენ, განვითარებისაკენ წარმართვისა. პირველს მეორე აცლის საფუძველს, ხოლო მეორეს, თავის მხრივ, კანტის კრიტიკული ფილოსოფია, თავად ადამიანის გონების საზღვრებზე მითითებით. ამ მხრივ, კანტს თავისი დიდი დამსახურება აქვს ფილოსოფიური პესიმიზმის განვითარებაში. ამიტომაც უწოდებდა ჰარტმანი მას თანამედროვე პესიმიზმის მამას, თუმცა ეს შეფასება, გარკვეული თვალსაზრისით, შესაძლოა, რომ გადამეტებულიც იყოს. მაგრამ ეს ცალკე საგანია განხილვისა. შოპენჰაუერი, ეყრდნობა რა კანტის ფილოსოფიას, პესიმიზმის საზღვრებს უკიდურესობამდე აფართოებს. კანტისათვის, იმ შემოზღუდულ არეში ადამიანური გონების ქმედითობისა, ეს უკანასკნელი წარმმართველი პრინციპია, თავისუფლებისა და ზნეობრიობის საფუძველია. შოპენჰაუერთან გონება, აზროვნება, მხოლოდ ტვინის ფუნქციაა, დაქვემდებარებული ადგილი აქვს, ნების ხელსაწყოა საკუთარი ნებელობის დაკმაყოფილებისათვის. მაშასადამე არათუ სამყაროს არ წარმართავს არანაირი გონიერი პრინციპი, ასევე არც ადამიანს. როგორც ერთის, ისევე მეორის უკან, დგას ბრმა და ნიცშესეული ენით თუ ვიტყვით, კეთილსა და ბოროტს მიღმა მყოფი ნება. უფრო მეტიც, ორივე ნებაა, მხოლოდ ფენომენთა სამყაროში ობიექტივირებული. არ არსებობს რაიმე ამაღლებული მიზანი, არავითარი ტელეოლოგია, არც სამყაროსათვის, არც ადამიანისათვის. ადამიანს რაც ჰგონია, რომ უნდა, ის ნების ნებელობაა. მისი დაუკმაყოფილებლობა ტანჯვას იწვევს, მისი დაკმაყოფილება არასდროსაა მუდმივი დაკმაყოფილება და თუკი ეს დროითი დაკმყოფილებაც იოლად და მრავალგზის მიიღწევა, ადამიანი მოწყენილობის მსხვერპლი ხდება. როგორც შოპენჰაუერი აღნიშნავს, ადამიანის ცხოვრება ქანქარასავით ირხევა ტკივილსა და მოწყენილობას შორის (WI: 312). მოკლედ რომ ვთქვათ, არსებობას არ აქვს არავითარი პოზიტიური საზრისი. მაშასადამე საქმე გვაქვს ფილოსოფიურ, ონტოლოგიურ პრობლემასთან და არა რაიმე ფსიქოლოგიზმთან. ამას ყველაზე ადრე ნიცშე სწვდა და მართებულად აღნიშნა, რომ მაშინვე, როგორც კი სამყაროს ქრისტიანული ინტერპრეტაცია უკუგდებულია თავისი „საზრისიანად“, გამოცხადებულია, როგორც სიყალბე, მაშინათვე სახიფათოდ იჩენს თავს შოპენჰაუერისეული კითხვა: „მაშ საერთოდ აქვს რაიმე აზრი არსებობას?“ (KSA3: 600). ამ კითხვაზე ჩვენ ვიცით, როგორია შოეპენჰაუერის პასუხი, პასუხი ფილოსოფიური პესიმიზმისა. მაგრამ აქ, კიდევ ერთი კითხვა იჩენს თავს – ეს პესიმიზმი აბსოლუტური და უიმედოა? ვინძლო ამაზე პასუხი ეწინააღმდეგებოდეს შოპენჰაუერის ფილოსოფიურ სისტემას, რომელიც არც არასდროს ყოფილა თავისუფალი მსგავსი წინააღმდეგობებისაგან. მისი მეტაფიზიკა გვთავაზობს ხსნის გზას, რომელსაც სიცოცხლისადმი ნების უარყოფა ეწოდება, გადალახვა მოჩვენებითი სამყაროს ილუზიისა, მისგან მოგვრილი წადილებისა, ინდივიდის მიერ, რომელიც ნების ასარკვაა, ნების უკუქცევა საკუთარი თავის მიმართ, მაშასადამე გაუქმება. ეს ნიშნავს გასვლას სუბიექტისა და ობიექტის მოჩვენებით დუალიზმს მიღმა, ინდივიდუალური მეს მიღმა. ამ მიღმიერობის ასახვისათვის ჩვენ პოზიტიური ცნებები არა გვაქვს, მაგრამ ეს ისაა, რასაც ყველა უკეთ, აღმოსავლურ-ბუდისტურ ტრადიციაში ასახავს ნირვანას, ქრობის ცნება. მაშასადამე, თუ არსებობს შესაძლებლობა ხსნისა, იქნება ეს ესთეტიკური ჭვრეტისა თუ წმინდანისეული ასკეზის საშუალებით, მაშინ, ბუდიზმისა არ იყოს, რომელიც ასევე ხშირად მცდარად გაიგება ხოლმე აბსოლუტური პესიმიზმის რელიგიურ-ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობად, არც შოპენჰაუერის ფილოსოფია ყოფილა აბსოლუტურად პესიმისტური, აბსოლუტურად უიმედოს გაგებით.

აქვე მსურს შევეხო შოპენჰაუერის ფილოსოფიის კრიტიკულ რეცეფციასაც. თითქმის იმთავითვე, შოპენჰაუერის ფილოსოფია იყო, როგორც მართებული და არსობრივი, ასევე, ზედაპირული და არაობიექტური კრიტიკის ობიექტი. ხშირად კრიტიკის ობიექტი ხდებოდა ის, რაც სულაც არ იყო არსობრივი მისი ფილოსოფიისა, არამედ მხოლოდ დროის ნიშანი. ასეა დღესაც და ამაზე ღირს ყურადღების გამახვილება. მცდარია, როგორც არაარსობრივის გამო არსობრივის კრიტიკა და ხაზის გადასმა, ასევე, ამ არაარსობრივისა და ყავლგასულის დღეს ხელახლა გაცოცხლების მცდელობა და მისი პრინციპების უკრიტიკოდ მიდევნება. არცერთი ავტორი და ტექსტი არ შეიძლება იყოს მოგლეჯილი მისი თანადროულობის ნიადაგს, იყოს მისგან განყენებული და არ ატარებდეს ბეჭედს საკუთარი დროისა. აქ არც შოპენჰაუერი და მისი ფილოსოფია, არც წინამდებარე ტექსტია გამონაკლისი. ცალკეული შეხედულებები ნასესხები საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებიდან, დღეს უკვე მოძველებული და უარყოფილია, ცალკეული ფსევდომეცნიერებები, როგორებიცაა მაგნეტიზმი, ფიზიოგნომიკა და სხვ., ფილოსოფიურ განხილვას აღარ ექვემდებარება, თავის ქალის ფორმითა და ზომით აღარ ვზომავთ ადამიანის კოგნიტურ შესაძლებლობებს და ამ შეხედულებებზე, ისევე როგორც, ზოგადად, მისი დროის ხედვებზე დაფუძნებული ცხადი მიზოგინია თუ სექსიზმი, დღეს სამართლიანი კრიტიკის ობიექტია. თუმცა, კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რომ ესაა დროითი ბეჭედი, ერთგვარი ნიშანი და აქ შოპენჰაუერი არც პირველია და არც უკანასკნელი. მით უფრო, რომ მის ფილოსოფიაში ეს არაა პირველადი, ბირთვი, არამედ მეორადი და გაცილებით ნაკლებმნიშვნელოვანი. ყველაფერი მეორადი კი დროთა სვლაში კარგავს თავის მნიშვნელობას, ხოლო ის, რაც პირველადია, რჩება. აქ ტექსტი და ზოგადად, შოპენჰაუერის ფილოსოფია, თავის თავს ამართლებს იმ გაუნელებელი ინტერესით, რომელიც მის მიმართ დღემდე შენარჩუნებულია და უნდა ვივარაუდოთ, რომ ასე იქნება ყოველთვის, ვიდრე ადამიანი ჩათვლის, რომ ცხოვრება მეტად საეჭვო რამაა, რაზე დაფიქრებისთვისაც, მაშასადამე მისი თავსატეხის ამოხსნის მცდელობისათვის, თუ მთლიანი ცხოვრების მიძღვნა არა, როგორც ეს თავად შოპენჰაუერმა გააკეთა, გარკვეული დროის დათმობა კი ნამდვილად ღირს.

და ბოლოს, მსურს, თავად თარგმანზე შევჩერდე. როდესაც, ჯერ კიდევ სკოლის ასაკში, პირველად ვეცნობოდი შოპენჰაუერის ტექსტებს, ვერ ვიფიქრებდი, რომ ოდესმე მე თავად გავბედავდი მისი რომელიმე ნაშრომისათვის, მეტადრე ფუნდამენტურისათვის, ხელი მომეკიდა, როგორც მთარგმნელს. თარგმანი შესაძლოა იყოს საგანი ხელოვნებისა და საგანი ხელოსნობისა. თარგმანი, როგორც ხელოვნება, უდიდეს გამოცდილებასა და ოსტატობას მოითხოვს, რისი პრეტენზიაც მე არასოდეს წამიყენებია საკუთარი თავისათვის, თუმცა ის კი ვცადე, რომ კეთილსინდისიერი ხელოსანი ვყოფილიყავი, მაშასადამე მართალი დავრჩნელიყავი ტექსტთან და მეცადა მისი შესაბამისი გადმოქართულება. ამოცანას ისიც ართულებდა, რომ თავად შოპენჰაუერი ნამდვილად არის დიდი ხელოვანი ენისა, როგორც ფრანც კაფკა აღნიშნავდა: `შოპენჰაუერი ენის ოსტატია. მხოლოდ მისი ენის გამოც აუცილებლად უნდა წაიკითხონ იგი“ (Über Arthur Schopenhauer, hrsg. von Gerd Haffmans, 3. Auflage, Zürich, 1981, p. 257). ის, რომ თარგმანი ამავდროულად ინტერპრეტაციაცაა, ერთგვარი ქმნადობაა ახალი ტექსტისა, გარდაუვალი მოცემულობაა, რომელსაც ვერ გავექცევით, მაგრამ დიდი სიფრთხილე კი გვმართებს, მეტადრე ფილოსოფიურ ტექსტებთან მიმართებით. თქვენს წინაშე ორწლიანი შრომის შედეგია. ის, თუ რამდენად წარმატებულია ეს შედეგი, მკითხველის შესაფასებელია. ჩემი მხრივ, უდიდესი მადლობა მსურს გადავუხადო წიგნის რედაქტორს წარდგენილი ტექსტის გულისყურით გაცნობისა და შენიშვნებისათვის. აგრეთვე, ერთგვარი სასიკეთო „იძულებისთვისაც“ კი, რომლის გარეშეც თარგმანი ალბათ პირველი რამდენიმე პარაგრაფის შემდეგ დასრულდებოდა და ვერასდროს მიიღებდა საბოლოო ფორმას. ასევე მადლობას ვუხდი კოლეგებს, რომლებიც რჩევებით მეხმარებოდნენ გარკვეულ ცნებათა დაზუსტებისათვის. მადლობა მათაც, ვინც ქართულ ენაზე ფილოსოფიური ლიტერატურის თარგმნის ტრადიცია შექმნეს და რომელთა თარგმანებიც ხშირად მიწევდა გზამკვლევის მაგივრობას ამ მართლაც რთულ, მაგრამ საინტერესო გზაზე.